شاخصهای مرسوم و جدید در علم سنجی

علم سنجي شاخصهای مرسوم و جدید در علم سنجی 3 لیال کرمی 1 میترا پیرحقی 1 و علی اکبر صبوری* چکیده علم س نجی )Scientometrics( یکی از متداول ترین روشهای ارزیابی فعالیت های علمی پژوهشی است. علم سنجی با جنبههای مختلفی همچون تولید اش اعه و اس تفاده از اطالعات علمی سر و کار داشته و به محدوده علمی یک رشته خاص تعلق ندارد. بسیاری از پیشگامان این حوزه هدف از علم سنجی را بررسی فرآیندهای موجود در پژوهش علمی برای مدیریت موثرتر علم معرفی می کنند. در این مقاله عالوه بر شاخص های مرسوم به شاخص های جدید علم سنجی می پردازیم. برای ارزیابی دقیق تر فعالیتهای علمی هر کشور در سطح ملی بهتر است از شاخص های بومی برای آن کشور استفاده شود. در این مقاله به شاخص های بومی علم سنجی مانند اجرای ارزش یابی پژوهش ی و چهارچوب برتری پژوهشی انگلس تان فاکتور کراون در کشور هلند و امتیاز Z استنادی در کشور سوئد اشاره میشود. در ادامه نظام رتبه بندی الیدن معرفی میشود. اطالعات مورد نیاز برای این رتبه بندی از پایگاه تامسون رویترز دریافت می شود. تفاوت این سیستم رتبه بندی با سیستمهای دیگر این است که توجه بیشتری به زمینه های تاثیر علمی و همکاریها دارد. واژگان کلیدی: شاخصهای مرسوم شاخصهای جدید شاخص ( i10-index) i10 شاخص پای )π-index( تامسون رویترز اسکوپوس. * عهده دار مکاتبات استاد بیوفیزیک تلفن: 66409517-66956984 )9821+( دورنگار: )9821+(. 66404680 1. پژوهشگر پسا دکتری مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران نشانی الکترونیکی: karami.leila@ut.ac.ir 2. مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران نشانی الکترونیکی: mitra_p.hagh@ut.ac.ir 3. مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران نشانی الکترونیکی: saboury@ut.ac.ir 6

مقدمه اصطالح علم س نجي يا»س اينتومتريك«از تركيب دو واژه»ساينتو«به معناي علم و»متريك«به معناي اندازهگيري مش تق ش ده اس ت. س ادهترين تعريفي كه مي توان برای علم س نجي ارائه داد اين اس ت كه علم س نجي علم ان دازه گيري و تحليل علم اس ت. این علم در روسیه شوروی سابق شکل گرفت زمانی که برای اولین بار دوبوروف )Dobrev( و کارنوا )Carnova( واژه علم س نجی را به کار بردند. اولین تجزیه و تحلیل آماری نوش ته های علم ی را به کول )Cole( ایلز) Ealse ( و هولم) Hulme ( نس بت می دهند که برای اولین بار از مقاالت علمی منتشر شده به عنوان مالکی برای مقایسه تولید علمی کش ورهای مختلف اس تفاده کردند. در همان زمان افرادی نظیر لوتکا )Lotka( برادفورد )Bradford( و زیف) Zipf ( به منظور بررس ی توزیع انتش ارات برحسب مولفین و نش ریات مدل های نظری ویژه ای ارائه دادند. با وجود فعالیت های بس یار در حوزه این علم تا سال 1969 میالدی حیطه اهداف و روش های علم سنجی هنوز مشخص نش ده بود. در همان زمان بود ک ه نالیموف )Nalimov( و مولچنکو )Mulchenko( رشته های فرعی علم سنجی و دامنه کار آن را تعیین کردند. انتش ار نشریه بین المللی علم سنجی در سال 1978 میالدی به وسیله براون )Braun( گام مهمی در جهت شناخت و توسعه جهانی این علم بود. این نش ریه توسط انتش ارات الزویر در آمستردام منتشر گردید و آکادمی علوم مجارس تان در بوداپست )که یکی از فعال ترین انجمن علمی در این حوزه به ش مار می رفت( به طور مداوم مقاالتی در زمینه علم س نجی در آن به چاپ می رس اند. این مقاالت به همراه مطالبی که نالیموف منتشر می نمود به پرورش و شکل گیری این علم نوپا کمک فراوانی کرد ]1 و 2[. هدف از علم س نجی ارزیابی فعالیت ه ای علمی- تحقیقاتی در هر گرایش علمی و عوامل موثر در رشد آن میباشد. علم سنجی میتواند عنصری کارآمد و مفید برای مس ئوالن و برنامهریزان باشد تا مدیریت مناب ع مالی و انس انی در این راس تا با باالترین کارآی ی انجام پذیرد. علمس نجی عالوه بر سنجش تحقیقات و تولید مقاالت علمی کمک ش ایانی در ارزیابی و تعیین معیارهای مدیریتی مانن د بودجه و بازده دانش گاهها و مراکز علمی مینماید. اساس کار علم سنجی بر بررسی چهار متغیر اصلی ش امل مؤلفان انتشارات علمي مراجع و ارجاعات استوار اس ت. به منظور تبیین روند تولید علم و بازدهی پژوهشهای علمی علم سنجی پس از بررسی این متغیرها به ارائه ترکیب مناسبی از شاخصهای مبتنی بر آنها می پردازد. تحلیل اس تنادی ]3 و 4[ یکی از روش های کتاب سنجی است که به ارزیابی متون علمی براس اس شمارش استنادهای تعلق گرفته به متون می پردازد. تحلیل استنادی به خود ارزیابی پژوهشگران کمک می کند و یک محقق با پیگیری استنادها و با پی بردن بر رد یا اثبات ادعاهای خود و دیگران درمورد آثار منتش ر شده با پیگیری استنادها می توانند روش های خود را بهبود بخشند. تحلیل استنادی به عنوان یک معیار بسیار مهم علم سنجی مورد استفاده قرار می گیرد. ابزارهای علم س نجی نمایه ها یا پایگاه های اس تنادی هستند که میان کتاب ها و مقاالت منتشر شده و مقاالتی که به آنها ارجاع می دهند پیوند ایجاد می کنند. نمايه هاي اس تنادي معتبر بين المللي همچون موسسه تامسون رویترز )ISI( اسکوپوس و گوگل اسکوالر از ابزارهاي علم سنجي محسوب می شوند. علیرغم گذشت حدود چهل سال از مطرح شدن علم سنجی در جهان آغاز بحث علمس نجي در ايران به اواسط دهة 1370 باز ميگردد وآثار متعددی از اين حوزه در دهه 1380 منتشر شد. در دهه 1380 اهميت پرداختن به بحث علمسنجي و استفاده از اين شيوه براي سنجش ميزان توليد مقاالت علمي به دليل افزايش انتشارات علمي و ايجاد پايگاههاي اطالعاتي براي س ازماندهي و انتشار اين منابع بسيار بيشتر از گذشته شده است. اينك شاهد انتش ار روزافزون منابع در حوزههاي مختلف علمي از يكسو و سنجش ميزان رشد توليدات علمي در راستاي رشد و توس عه علمي كش ور با بهرهگيري از ابزارهاي نوين سنجش علم علمسنجي از سوي ديگر هستيم. در مقالة حاضر به فاکتورها و شاخص های مهم شامل شاخص های مرسوم و شاخص های جدید در سنجش علم می پردازیم. شاخص های مرسوم علم سنجی: ضریب تأثیر نشریات JIF( :)Journal Impact Factor = JIF یا به طور خالصه تر IF یکی از ش اخص های مرس وم تحلیل اس تنادی و علم سنجی است که با عناوین دیگری مانند نفوذ نشریات Influence( )Journal ن رخ اس تناد Rate( )Citation و تأثی ر )Impact( نیز ش ناخته می ش ود. ضریب تأثیر نخس تین بار توسط یوجین گارفیلد )Garfield( بنیانگذار موسس ه اطالعات علمی ISI )(Institute for Scientific Information در س ال 1955 برای مطالعه میزان تأثیرگذاری یک نشریه در رابطه با نشریات دیگر مطرح شد. در س ال 1960 میالدی گارفیلد نمایه استنادی علوم SCI (Science )Citation Index را تهیه کرد ]6 و 5[. اس تفاده از اصطالح ضریب تأثیر برای نخس تین بار به منظور کم ی سازی انتشارات نمایه استنادی علوم در س ال 1963 صورت گرف ت. از کاربردهای SCI می توان به معرفی آثار جدید دانشمندان در هر حوزه علمی ارزیابی آثار و تالیفات علمی و تعداد ارجاعات و استنادات اشاره کرد ]7[. تا سال 2004 میالدی تنها پایگاه موجود برای پیگیری استنادها و سنجش تولیدات علمی همین نمایه اس تنادی بود تا اینکه دسترس ی به وبگاه علم science( )web of موسس ه اطالعات علمی تامسون رویترز از طریق وب نیز امکان پذیر شد. در سال های اخیر با گسترش امکانات 7

وب و سرعت ارتباطات پایگاه های دیگری نظیر اسکوپوس و گوگل اسکوالر با هدف شمارش استنادها و تحلیل استنادی و پیگیری استنادها در محی ط وب به وج ود آمده اند. از دیگر دالیل اس تفاده از ضریب تأثیر می توان به مدیریت نش ریات )تصمیم گیری در خصوص ورود فهرست مندرجات نش ریات معتبر در فهرست مندرجات جاری ]8[ Content( ))Current و ابزاری برای رتبه بندی و ارزیابی دانشگاه ها و دانشمندان کشورهای مختلف اشاره کرد. ضریب تأثیر نس بت میان تعداد اس تنادهای دریافتی به تعداد مقاالت انتشار یافته در یک نشریه است. این ضریب نه برای مقاله یا نویسنده بلکه برای نشریه محاسبه میشود. از فرمول زیر محاسبه می شود: DIF = n c /n s ضریب تأثیر نشریات تعداداستنادهای داده شده به مقاالت انتشار یافته نشریه مورد نظر در یک دوره زمانی تعداد مقاالت انتشار یافته نشریه مورد نظر در همان دوره زمانی nc تعداد ارجاعات نشریه J توسط نشریات مجموعه C در بازه زمانی tc و ns تعداد موارد قابل استناد منتشر شده توسط نشریه J در بازه زمانی ts می باشد. انتخاب بازه های زمانی tc و ts اختیاری است. شاخص فوری Index( :)Immediacy این ش اخص به منظور تعیین س رعت استناد مقاالت یک نشریه و با روشی شبیه ضریب تأثیر نشریات محاسبه می شود: = شاخص فوری تعداد استنادهای دریافتی در سال X به مقاالت انتشار یافته در سال X مقاالت انتشار یافته در سال X = به عنوان مثال اگر در سال 2013 جمعا ۴۰ ارجاع به مقالههای سالهای 2011 و 2012 آن نش ریه صورت گرفته باشد و در آن نشریه در سال 2011 تعداد ۲۶ مقاله و در سال 2012 تعداد ۲۴ مقاله چاپ شده باشد ضریب ارجاع آن نشریه از تقسیم ۴۰ بر )۲۴+۲۶=۵۰( به دست میآید که 0/8 اس ت. یعنی در سال 2013 به طور متوسط هر مقاله آن نشریه 0/8 مرتبه مورد استناد مقاالت دیگر قرار گرفته است. بدین ترتیب رتبه بندی نشریات بر اساس ضریب تأثیر آن ها صورت می گیرد. یعنی هر چه ضریب تأثیر یک نشریه بیشتر باشد میزان تأثیرگذاری و استفاده از آن در مرتبه باالتری قرار می گیرد. ضریب تأثیر رشته DIF( :)Discipline Impact Factor = DIF در س ال 1978 توس ط هیرس ت )Hirst( و به منظور مطالعه اهمیت نشریات کلیدی در یک رشته علمی معرفی شد ]9[. این روش برای شناس ایی تعداد اندکی از نشریات که ضریب تأثیر باالیی در یک رشته دارند مورد استفاده قرار می گیرد. روش محاس به DIFمشابه محاسبه ضریب تأثیر نشریات است با این تفاوت که DIF تعداد دفعاتی که به یک مقاله در یک نش ریه کلیدی در یک رش ته خاص استناد می شود را درنظر می گیرد. در این روش نیز یک دوره دو س اله در نظر گرفته می ش ود. DIF به صورت زیر محاسبه می ش ود: ابتدا مجموعه ای از نشریات که به رشته مورد نظر مرتبط هس تند انتخاب می شوند. حداقل یک یا دو نشریه وجود دارد که اهمیت آنها در رشته مورد نظر کامال مشخص است. این مجموعه از نشریات به عنوان مجموعه استناد C نامیده می شوند. برای هر نشریه j که توسط یکی از نشریات مجموعه C استناد می شود DIF با استفاده به عنوان مثال اگر تعداد 150 استناد به مقاالت یک نشریه صورت گرفته باش د و تعداد مقاالت منتش ره در همان سال 30 مقاله باشد شاخص فوری این نشریه برابر 5 می شود. شاخص فوری از شاخص های ویژه استناد است که نشریه گزارش های استنادی نشریات JCR (Journal )Citation Report ب ه طور منظم آن را منتش ر می کند. از آنجاکه برخی از ش رایط فنی نظیر تأخیر در انتش ار فراوانی انتشار سرعت فهرس ت کردن و... بر اهمیت و ارزش این ش اخص اثر می گذارند اهمیت آن به طور معناداری از ضریب تأثیر نشریات کمتر است. نی م عم ر مت ون ی ا قاع ده کهنگ ی مت ون Literature( :)Obsolescence ش اخص نیم عمر نقش زمان را در بهره وری از اطالعات روشن می کند. با استفاده از این شاخص می توان نشان داد که آیا با گذشت زمان از میزان سودمندی مقاالت و کتاب ها کم می شود یا خیر. با درک علم فیزیک هس ته ای منظور از نیم عمر متون علمی مدت زمانی است که در خالل آن نیمی از متون اس تنادکننده به متون علمی مورد استناد در حوزههای علمی مورد نظر منتشر شده است. به عبارت دیگر نیم عمر عبارت است از مدت زمانی که در طول آن نصف ارجاعات یک نشریه منتشر شده اند. مطالعات نشان می دهد که نیمی از ازجاعات )استنادها( مقاالت تازه چاپ شده در دو سال اخیر به نوشته های همان سال باز می گردد ]10[. بعد از مدت ده یا پانزده سال )بسته به موضوع( مقاالت رشته های مختلف س ودمندی خود را به عنوان منبع مورد استناد از دست میدهند. علومی که بیشتر جنبه نظری دارند (مانند ریاضیات( دارای نیم عمر طوالنی و 8

علومی که به مباحث نوین روزآمدی و فناوری وابس تگی دارند مانند پزشکی دارای نیم عمر کوتاهی هستند ]12 و 11[. :Cited half life تعداد سال هایی که به همراه سال جاری %50 درصد از کل ارجاعات سایر نشریات به مقاالت یک نشریه در سال جاری را نشان می دهد. به عنوان مثال در JCR Cited half life 2013 برای نشریه Annual Review of Physiology براب ر 10 بوده اس ت. این عدد بیانگر آن اس ت که %50 تمام مقاالتی که در س ال 2013 به مقاالت این نشریه ارجاع داده اند در سالهای 2004 تا 2013 منتشر شده اند ]13[. :Citing half life تعداد سال هایی که به همراه سال جاری %50 درصد از کل ارجاعات یک نش ریه به مقاالت سایر نشریات در سال جاری را نشان می دهد. به عنوان مثال در JCR Citing half life 2003 برای نشریه Foof Biotechnology برابر 9 بوده است. این عدد بیانگر آن است که %50 تمام مقاالتی که در سال 2003 در این نشریه به آنها ارجاع شده است در س ال های 1995 تا 2003 منتش ر ش ده اند ]14[. برخالف پارامتر cited half life ه ر چه citing half life کوچکتر باش د اهمیت بیشتری دارد. شاخص های جدید علم سنجی: ش اخص هیرش :)H-Index( این ش اخص در سال 2005 توسط هیرش )Hirsch( برای سنجش برونداد علمی- پژوهشی پژوهشگران به صورت انفرادی ارائه شد ]15[. شاخص H به لحاظ سادگی سهولت کاربرد و داشتن مزایای متعدد نسبت به سایر روش ها بیشتر مورد توجه پژوهش گران قرار گرفته اس ت. برای پاسخ به این سؤال که هر یک از پژوهشگران به تنهایی چه نقشی در گسترش حوزه های مختلف علوم دارند می توان از این شاخص استفاده کرد. شاخص H تنها مقاالتی را شامل می شود که تعداد استناد به هر یک از آن ها برابر H و یا بیشتر از آن باشد. شاخص H یک پژوهشگر شامل H تعداد از مقاالت اوست که به هر کدام از آن ها حداقل H بار استناد شده باشد. به عنوان مثال اگر یک نویسنده 10 مقاله داشته باشد که به هر یک از آن ها حداقل 10 بار استناد شده باشد شاخص H آن نویسنده برابر 10 خواهد بود. اگر تعداد مقاالت نویسنده بیشتر از 10 اما تعداد استنادها کمتر از 10 باشد در ش اخص H وی تأثیری نخواهد داش ت. باالتر بودن شاخص H برای یک نویس نده نشانگر توان علمی و تأثیرگذاری آن پژوهشگر بر پیشرفت علم می باشد. اندازه گیری دقیق شاخص H به جامعیت پایگاه اطالعاتی مورد جستجو بستگی دارد.به طوری که شاخص H به دست آمده از پایگاه های مختلف اس کوپوس گوگل اسکوالر و وبگاه علم موسسه تامسون رویترز یکسان نیست. معتبرترین و مهمترین منبع برای به دست آوردن شاخص H پایگاه اطالعاتی وبگاه علم موسسه تامسون رویترز اس ت. این پایگاه امکان اندازه گیری خودکار این ش اخص را نیز فراهم آورده اس ت. شاخص H عالوه بر مقایسه نویسندگان برای مقایس ه مؤسسات دانشگاه ها و حتی کش ورها نیز استفاده می شود اما بایس تی برای چنین مقایسه هایی به عوامل گوناگون اثرگذار بر این مقیاس توجه کرد. شاخص ا م :)M-Index( ش اخص هیریش هر پژوهش گر به طول مدت فعالیت پژوهشی وی بستگی دارد. زیرا با گذشت زمان تعداد مقاالت و استنادها به آن افزایش می یابد. به همین جهت برای مقایسه پژوهشگران در مراحل مختلف دوره فعالیت آنها ش اخص M معرفی شد ]16[. این پارامتر در نتیجه تقس یم شاخص هیریش هر پژوهشگر بر سن علمی وی به دست می آید. منظور از سن علمی شمار سال هایی است که از زمان انتشار اولین مقاله او می گذرد. شاخص جی :)G-Index( این شاخص در سال 2006 توسط لئو ا گه )Egghe( برای اندازه گیری کمی برونداد علمی پژوهش گران پیشنهاد شد ]17[. یکی از مهمترین ایرادهای ش اخص H این است که هر چند در امتیازدهی به مجموعه فعالیت های علمی یک فرد نشریه دانشگاه و کشور کم استناد بودن یک مقاله بر رتبه آن تأثیری ندارد اما به همان نسبت هم این شاخص به مقاله های پراس تناد بی اعتناست و این قبیل مقاالت بر شاخص H پژوهش گر تأثیر قابل توجهی ندارد. ا گه برای اصالح و بهبود شاخص H ش اخص جی را پیشنهاد نمود. ش اخص جی با استفاده از مجذور تعداد مقاالت و مقایس ه آن با مجموع استنادها در محاسبات در واقع مقاله های پراستناد یک پژوهشگر را برجسته تر می نماید. شاخص جی باالترین تعداد )g( مقاالت اس ت که g2 بار یا بیشتر به آن استناد شده باش د. این شاخص سعی دارد تا از تأثیر مقاله های کم استناد بر نتیجه گیری بکاهد و یکی از نواقص شاخص H را برطرف نماید. شاخص وای :)Y-Index( ش اخص وای برای ارزیابی سهم انتش ارات نویسندگان موسسات و کش ورها بکار می رود. این ش اخص به تعداد انتشارات نویسنده اول RP( )corresponding author publications, و انتش ارات نویسنده مس ئول FP( )first author publications, مربوط می شود. ش اخص وای شامل دو پارامتر اس ت: عملکرد انتشار j که به کمیت انتشار مربوط می شود و شخصیت انتشار که نسبت انتشارات نویسنده مسئول به انتشارات نویسنده اول را مشخص می کند ] 19 و 18 [. پارامترهای j و h به صورت زیر تعریف می شوند: 9

مقادیر مختلف نش انگر نسبت های مختلف RP به FP است. وقتی تعداد انتشارات نویسنده اول و انتشارات نویسنده مسئول یکسان باشد ش اخص وای بر روی خط ی با زاویه 45 درجه ق رار می گیرد. بنابر این برابر 45 درجه و یا 0/7854 رادیان است. کوچکتر از 0/7854 و بزرگتر از 0/7854 به ترتیب به مقادیر FP و RP بزرگتر مربوط می شود. وقتی j با تعداد انتشارات نویسنده اول برابر است و وقتی j با تعداد انتشارات نویسنده مسئول برابر است. به عنوان مثال اگر تعداد استنادها به کل مقاالت یک نشریه در سال های 2005 تا 53400 2010 تعداد کل مقاالت این نش ریه در همین دوره پنج ساله 1680 تعداد استنادها به مقاالت آن نشریه در حوزه بیوفیزیک 18500 و تع داد کل مقاالت این حوزه برابر 470 باش د ارزش متیو مساوی 0/8 می شود. شاخص پای :)π-index( روش های محاس بات شاخص ها بطور معمول از داده های مرتبط با تمام مقاالت استفاده می کنند. این در حالی است که پیشرفت علمی را می توان به انتشارات با استناد باال نسبت داد. بنابراین شاخص جدیدی به نام ش اخص پای برای ارزیابی مقایسه ای دانشمندان فعال در زمینه های علمی مشابه پیشنهاد شد ]21[. این شاخص در سال 2009 توسط وینکلر )Vinkler( ارائه شد. تعداد مقاالت نشریه در مجموعه منتخبی از مقاالت با اس تنادهای باال )Pπ( به صورت ریش ه دوم کل مقاالت تعریف می ش ود Pt(.)Pπ = ش اخص پای برابر است با صدمین استناد )C(Pπ به باالترین ریشه دوم )Pπ( کل مقاالت نشریه )Pt( که بر حسب کاهش تعداد استنادها مرتب شده اند: p-index 0.01 C(P p) جدول 1 مثالی اس ت که به خوبی نحوه محاسبه شاخص پای را برای یکی از دانش مندان برجس ته در حوزه فیزیک Witten(.E( را نشان می دهد ]22[. جدول 1- پارامترهای مربوط به شاخص پای برای یکی از دانشمندان برجسته Witten(.E( در حوزه فیزیک شاخص :)Index-i10( i10 این شاخص بیانگر تعداد مقاالت منتشر ش ده از یک نویس نده اس ت که به هر کدام از آن ها حداقل 10 بار استناد شده باشد. این شاخص در سال 2011 در پایگاه اطالعاتی گوگل اسکوالر ارائه شده و مورد استفاده قرار گرفت ]23[. شاخص های بومی و خاص وجود برخی نواقص و محدودیت ها در ش اخص های ارائه ش ده در باال موجب ش ده تا بعضی از کشورهای پیشرفته به منظور ارزیابی و سنجش علم پژوهش و فناوری در کشور خود بر اساس شرایط خاص خود سیاست های خاص و هدفمندی را اعمال کرده و شاخص های خاصی را تدوین نمایند. در ادامه به اختصار به برخی از این موارد اشاره می شود: اجرای ارزشیابی پژوهشی انگلستان Assessment( Research :)Exercise, RAE این شاخص در سال های 1996 1992 1989 1986 و 2001 تقریبا هر 4 سال یک بار به عنوان معیاری برای ارزشیابی پژوهشی در انگلستان J= FP 2 +RP 2 q = tan -1 ( RP) FP ارزش متیو :)Mathew-Value( یکی از ش اخص های جدید علم س نجی اس ت که توس ط موییج )Mooij( در س ال 2006 معرفی شد ]20[. در حقیقت این شاخص شکل اصالح شده ضریب تأثیر است که آن را در یک دوره پنج ساله و درموضوعیخاصمحاسبهمیکند.نحوهمحاسبهآنتقسیمتعداداستنادها به مقاله های یک نش ریه در یک دوره پنج ساله بر تعداد مقالههای همان نشریه در همان دوره زمانی است که عدد حاصل را با همین نسبت ها در کل حوزه مورد پژوهش اندازه گیری می نماید. اگر تعداد اس تنادها به کل مقاالت یک نشریه در یک دوره پنج ساله W تعداد کل مقاالت این نش ریه در همین دوره پنج س اله X تعداد استنادها به مقاالت آن نشریه در یک حوزه موضوعی خاص Y و تعداد کل مقاالت این حوزه را Z بنامیم ارزش متیو به صورت زیر خواهد بود: W / M = X Y / Z 10

مورد استفاده قرار می گرفت. آخرین داده ها در این مورد در سال 2008 منتش ر شد. از مهمترین مؤلفه های ارزشیابی آن انتشارات دانشگاه ها و بروندادهای پژوهش ی اس تادان ( به ویژه مقاالت( دانشگاه ها است. در س ال 2014 ش اخص چهارچوب برتری پژوهشی Research( )Excellence Framework, REF جایگزین RAE شد. چهارچوب برتری پژوهش ی انگلس تان :)REF( پس از جایگزینی REF بج ای RAE از این ش اخص برای ارزیاب ی تحقیقات انجام ش ده در س ال های 2008 تا 2013 استفاده شد. نتایج این بررسی در سال 2014 منتشر شد. فعالیت های پژوهشی مورد بررسی بر اساس معیارهای زیر رتبه بندی می شوند: 4 ستاره: پژوهش های پیشرو در جهان.) ( 3 ستاره: پژوهش هایی که در سطح بین المللی از نظر ابتکار و اهمیت در سطح بسیار عالی قرار دارند.) ( 2 ستاره: پژوهش هایی که در سطح بین المللی از نظر ابتکار و اهمیت به رسمیت شناخته می شوند.) ( 1 س تاره: پژوهش هایی که در س طح ملی از نظر ابتکار و اهمیت به رسمیت شناخته می شوند ) (. بدون س تاره: پژوهشهایی که استاندارهای الزم برای اینکه در سطح ملی به رسمیت شناخته شوند را ندارند. فاکتور کراون Factor( )Crown در هلند: موسس ه مطالعات علم و فناوری دانش گاه لیدن هلند از این شاخص برای ارزیابی بروندادهای موسسات پژوهشی دانشگاه ها و پژوهشگران اس تفاده می کند. شاخص کراون پس از شمارش تعداد استنادها آنها را در هر رش ته و گروه تفکیک و پس از نرمال سازی بین گروه ها و مقایس ه آن با میانگین های بدس ت آمده در جهان نتایج دقیقتری به دس ت میدهد. در این شاخص تعداد استنادها به مقاالت یک حوزه موضوع ی خاص در یک دوره زمانی معی ن و در بین نوع خاصی از انتش ارات مانند مقاالت نش ریات یا مقاالت کنفرانس ها محاسبه و با میانگین استناد به همان نوع انتشارات در همان حوزه و در همان دوره زمانی مقایس ه می گ ردد. فاکتور کراون به صورت ش اخص CPP/ FCSm (Citation Per Publication/mean Field Citation )Score نیز مشخص می شود: در این رابطه n تعداد مقاالت منتشر شده ci تعداد استنادها به مقاله i ام و ei تعداد استنادهای مورد انتظار به مقاله i ام می باشد ]24 و 25[. به عبارت دیگر ei برابر است با متوسط تعداد استنادهای تمام مقاالت منتشر شده در همان زمینه و همان سالی که مقاله i ام منتشر می شود. امتی از Z اس تنادی Scores( )Citation Z در س وئد: ب ر مبنای ش اخص کراون اس ت و امکان ارزشیابی و مقایس ه بر اساس دوره زمانی موضوع و نوع مقاالت در آن وجود دارد. از دقت باالیی نسبت به سایر شاخصها برخوردار می باشد ]26[. ضرورت وجود ش اخص های بومی برای سنجش علم کشور ازآنجاکه محققان ایرانی در عرصه بین المللی در رشته های مختلف در حال فعالیت و رقابت هس تند بطور قطعی برای ارزیابی در سطح بین المللی بایستی از شاخص های بین المللی مانند ضریب تأثیر شاخص هیرش ش اخص جی و... اس تفاده کرد. امر مسلم آن است که بدون درنظر گرفتن این شاخصها نمی توانیم جایگاه خود را در عرصه بین المللی بدانیم و ب رای ماندن در دور رقابت تالش کنیم. اما با توجه به وجود برخی نواقص در بعضی از شاخص های کلی علم سنجی بهتر است برای ارزیابی دقیق تر فعالیت های علمی کشورمان در سطح ملی از شاخص های ملی و بومی استفاده شود. در این راستا توجه به منابع انسانی منابع مالی و مدارک علمی ضروری به نظر می رسد. نظام رتبه بندی الیدن در اینجا قصد داریم یکی از نظام های رتبه بندی که کمتر به آن پرداخته ش ده را معرفی نماییم. رتب ه بندی الیدن هلن د voor( Centrum )Wetenschap en Technologie Studies, CWTS برگرفت ه از نتایج تحقیقاتی است که پژوهشگران دانشگاه الیدن هلند در ارتباط با رتبه بندی های دانشگاه های مختلف دنیا انجام می دهند. این رتبه بندی هر ساله منتشر شده و یکی از معتبرترین رتبه بندیهای حال حاضر در خصوص رتبه بندی دانش گاه های مختلف دنیا است. مركز مطالعات دانش گاه علم و فناوري الیدن فعاليت خود را از س ال 2007 در زمينه ارزیابی عملكرد علمي دانشگاههاي جهان آغاز نموده است و بر اساس نشریات نمایه شده در وبگاه علم موسسه تامسون رویترز )حوزه علوم علوم اجتماعی علوم انسانی و هنر( فعالیت میکند. این موسسه اطالعات مورد نیاز خود را از موسس ه تامس ون رویترز دریافت کرده و نام 750 دانشگاه برتر دنیا را که دارای بیشترین خروجی انتشارات علمی در وبگاه علم هستند اعالم می نماید. تفاوت حائز اهمیت این سیستم رتبه بندی با سیستم های دیگر این است که توجه بیشتری به جنبه های تاثیر علمی و همکاری ها دارد. شاخصهاي اصلی اين نظام رتبه بندی به دو دسته كلي شاخصهاي تاثير و همكاريهاي علمي تقسيم ميشوند: شاخص های تاثير Indicators( :)Impact رتبه بندی الیدن ش اخص های زیر را برای تاثیر علمی یک دانش گاه CPP / FCm = S S n c t S n t =1 / n t c =1 t n n t =1 q t = / n St =1 q t 11

ارائه می دهد: :PP(top 1% و) P(top 1% (- تعداد و نس بت انتشارات یک دانشگاه در مقایسه با انتشارات دیگر در همان رشته و در همان سال که جز %1 انتشاراتی که بیشترین ارجاعات را گرفتهاند باشند. :PP(top 10%( و P(top 10%( - تعداد و نس بت انتشارات یک دانشگاه در مقایسه با انتشارات دیگر در همان رشته و در همان سال که جز %10 انتشاراتی که بیشترین ارجاعات را گرفته اند باشند. :PP(top 50% و) P(top 50%(- تعداد و نس بت انتشارات یک دانشگاه در مقایسه با انتشارات دیگر در همان رشته و در همان سال که جز %50 انتشاراتی که بیشترین ارجاعات را گرفته اند باشند. - ميانگي ن امتياز اس تناد MCS( )Mean Citation Score, یا کل امتیاز استناد TCS( :)Total Citation Score, متوسط و کل تعداد استنادها به انتشارات یک دانشگاه. - ميانگي ن نرمالی زه امتي از اس تناد Normalized( Mean Total( یا کل نرمالیزه امتیاز استناد )Citation Score, MNCS :)Normalized Citation Score, TNCS متوسط و کل تعداد اس تنادها به انتش ارات یک دانشگاه که بر اس اس رشته و سال انتشار نرمالیزه شده است. ش اخص های همکاری Indicators( :)Collaboration رتبه بندی الیدن ش اخص های هم کاری عملی زیر را ب رای رتبه بندی دانشگاه ها استفاه می کند: - P(collab( و) PP(collab : تعداد و نسبت انتشارات یک دانشگاه که با همکاری یک یا چند سازمان یا دانشگاه دیگر نوشته شده اند. -) collab P(int و) :PP(int collab تعداد و نس بت انتشارات یک دانشگاه که با همکاری یک یا چند کشور دیگر نوشته شده اند. -) P(industry و) :PP(industry تعداد و نسبت انتشارات یک دانشگاه که با همکاری یک یا چند بخش صنعتی نوشته شده اند. - P)>100 )km و :)100km<( PP تع داد و نس بت انتش ارات یک دانشگاه که با همکاری در فاصله جغرافیایی کمتر از 100 کیلومتر نوش ته ش ده اند. فاصله جغرافیای ی هم کاری Geographical( )collaboration distance یک مقاله برابر است با بیشترین فاصله جغرافیایی بین دو آدرس ذکر شده در فهرست آدرس های مقاله. - P)<5000 )km و :)5000km>(PP تعداد و نس بت انتش ارات دانشگاه با همکاری در فاصله جغرافیایی بیشتر از 5000 کیلومتر. عالوه بر دس ته بندی فوق دس ته بندی دیگری در نظام الیدن وجود دارد که بر اساس آن به جز شاخص خروجی یا تعداد انتشارات )P( تمامی ش اخص های موجود در طبقه بندی الیدن بر دو نوع تقس یم بندی میشوند: وابسته به اندازه و مستقل از اندازه. شاخص های وابسته به اندازه از طریق ش مارش تعداد خالص انتش ارات یک دانشگاه که ویژگی خاصی دارد بدست می آیند در مقابل شاخص های مستقل از اندازه از طریق محاسبه نسبت انتشارات یک دانشگاه با ویژگی خاص بدست می آیند. براي انجام رتبه بندي در هر س ال اطالعات مرتبط با هر دانش گاه در يك دوره چهار س اله تحليل ش ده كه اين دوره چهار ساله به دو سال قبل از تاريخ رتبه بندي باز مي گردد. برای مثال براي رتبه بندي س ال 2015 اطالعات مدارك منتشر شده در برترين نشریات بين المللي براي س ال هاي 2010 تا 2013 مورد بررسي قرار گرفته اند. به طور کلی و در اغلب موارد الیدن در 5 حوزه علمی )علوم س المت و پزش کی علوم زیستی و علوم زمین علوم ریاضیات و کامپیوتر علوم فیزیک و مهندسی علوم انسانی و اجتماعی( رتبه بندی را انجام می دهد. نتیجه گیری اهمیت علم سنجی و ارزیابی فعالیت های علمی در دنیای امروز ما را بر آن داشت تا به بررسی شاخص-های مرسوم جدید و بومی علم سنجی بپردازیم. پس از معرفی ضریب تأثیر توس ط گارفیلد بس یاری معتقد بودند که ضریب تأثیر نمی تواند تأثیر واقعی نش ریات را نش ان دهد چرا که برخی از نشریات کم حجم تر بوده و تعداد مقاالت کمتری را در طول سال منتش ر می کنند. درباره ابعاد مثبت و منفی ضریب تأثیر نشریات و روش محاسبه آن نقدهای بسیاری صورت گرفته است. اما همان طور که گارفیلد می گوید " ضریب تأثیر ابزار کاملی برای سنجش کیفی ت یک مقاله نیس ت ولی در حال حاضر م ورد بهتری وجود ندارد و مهمتر اینکه این ابزار هم اکنون در دست ماست". نواقص و محدودیت های شاخص های مرسوم به خصوص ضریب تاثیر منجر به ارائه و معرفی شاخص های جدید علم سنجی مانند شاخص های,H,G Y و ارزش متیو و... گردید. نکته حائز اهمیت در این است که این شاخصها بیشتر از لحاظ کیفی به ارزیابی مقاالت و نشریات علمی می پردازند. برای ارزیابی دقیق تر فعالیت های علمی در هر کش ور و بخصوص کش ورمان بهتر است با توجه شرایط آموزشی و پژوهشی حاکم بر آن از ش اخصهای بومی برای آن کش ور اس تفاده شود. در این راس تا توجه به منابع انسانی منابع مالی و مدارک علمی ضروری به نظر می رس د. در برخی از کشورهای اروپایی شاخص های بومی مانند اجرای ارزشیابی پژوهشی انگلستان چهارچوب برتری پژوهشی انگلس تان فاکتور کراون در هلند و امتیاز Z استنادی در سوئد ارائه و مورد استفاده قرار میگیرد. وب سایت های بازدید شده در این مقاله: (1) http://www.rae.ac.uk/ (2) http://www.ref.ac.uk/ (3)http://www.leidenranking.com/methodology/indicators 12

منابع و مأخذ Individuals Scientific Output", Proceedings of the National Academy of Science of the U.S.A. Vol. 102, No. 46, PP 16569-16572. [16].Egghe, L. (2006). "How to improve the h-index." The Scientist, Vol. 20, No. 3, PP. 315-321. [17].Egghe, L. (2006). "Theory and practice of the g-index", Scientometrics, Vol. 69, No. 1, PP. 131-152. [18]. Yuh-Shan Ho. (2012). "Top-cited Articles in Chemical Engineering in Science Citation Index Expanded: A Bibliometric Analysis", Chinese Journal of Chemical Engineering, Vol. 20, No. 3, PP. 478-488. [19]. Hui-Zhen Fu, Yuh-Shan Ho. (2014)."Top cited articles in adsorption research using Y-index", Research Evaluation, Vol. 23, PP. 12 20. [20]. Mooij, H. (2006). "Bibliomerics as a Means to Measure Research Performance." IFLA s General Conference and Council, Seoul (South Korea), 25 Aug. [21]. Vinkler, P. (2009). "The π-index: a new indicator for assessing scientific impact", Journal of Information Science, Vol. 35, No. 5, PP. 602 612. [22]. Vinkler, P. (2010). "The Evaluation of Research by Scientometric Indicators", Chandos publishing, Oxford, UK. [23]. Google Scholar Blog."Google Scholar Citations Open To All", Google, 16 November 2011, retrieved 24 November 2011. [24].Waltman. L. (2011). "Towards a new crown indicator: an empirical analysis", Scientometrics, Vol. 87, Pages 467 481. [25] Van, R. (2005). "Comparison of the Hirsch-Index with Standard Bibliometric Indicators and with Peer Judgment for 147 Chemistry Research Groups." Stockholm: Centre for Science and Technology Studies. Liden University (CWTS), Nov. 29. [26]. Lundberg, J. (2006). "Bibliometrics as a Research Assessment Tool: Impact Beyond the Impact Factor." Thesis for Doctoral Degree (Ph.D.). Medical Management Centre. Dept. of Learning, Informatics, Management and Ethics. Karolinska Institute, Stockholm (Sweden). ]1[. نوروزی چاکلی عبدالرضا )1390(. "آشنایی با علم سنجی )مبانی مفاهیم روابط و ریش هها(". تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها )سمت( مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی دانشگاه شاهد مرکز چاپ و انتشارات. ]2[. امينپور فرزانه )1386(. "مقدمهاي بر علمسنجی". اصفهان: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی اصفهان. ]3[. عصاره فریده )1377(. "تحلیل اس تنادی". فصلنامه کتاب شماره 35-36 ص.48-34 ]4[. عبدالمجی د امیر حس ین )1386(. "تحلیل اس تنادی: تعاریف و کاربردها". فصلنامه علوم و فناوری اطالعات دوره 22 شماره 3 ص.88-73 [5]. Garfield, E. (1955)."Citation Indexes for Science; a New Dimension in Documentation", Science, Vol. 122, No. 3159. PP. 105-111. [6]. Garfield, E. (2005)."The Agony and the Ecstasy: the History and Managing of the Journal Impact Factor", International Congress on Peer Review and Biomedical Publication Chicago: Sept. 16. ]7[. صبوری علی اکبر )1382(. "کاربرد فاکتور تأثیر نش ریه در درجه بندی نشریات."ISI فصلنامه رهیافت شماره 30 ص 72-78. [8]. Garfield, E. (1998). "Long-Term vs. Short-Term Journal Impact: Dose It Matter?", The Scientist, Vol. 12, No. 3. [9]. Hirst, G. (1978). "Discipline impact factors: A method for determining core journal lists", Journal of the American Society for Information Science, Vol. 29, Issue 4, PP. 171 172. ]10[. تیمورخانی افس انه )1381(. "تحلیل استنادی مقاالت تألیفی". فصلنامه کتاب مطالعات ملی کتابداری و سازمان اطالعات شماره 51 ص 40-32. ]11[ داورپن اه محمدرضا )1386(. "چالشهای علمس نجی درعلوم انسانی". فصلنامه مطالعات تربیتی و روانشناسی شماره 2 ص 146-125. ]12[. عمرانی سید ابراهیم )1386(. "شاخص های جدید علم سنجی و مقایسه پایگاه های وبگاه علوم". اسکوپوس و گوگل اسکوالر فصلنامه رهیافت شماره 39 ص 55-47. [13]. 2013 Journal Citation Reports Science Edition (Thomson Reuters, 2013). [14]. 2003 Journal Citation Reports Science Edition (Thomson Reuters, 2003). [15].Hirsch, J.E. (2005)."An Index to Quantify an 13